μερικές σημειώσεις για το εθνικό ζήτημα από ελευθεριακή σκοπιά

Α. ΤΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ

i. Ο εθνικισμός (ως θεωρία της ανωτερότητας του έθνους μας και ως πρακτική της προς τα έξω επέκτασής του) ήταν, είναι και θα είναι πάντοτε εχθρός. Επιδιώκουμε τη συναδέλφωση όλων των εθνών, την ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και της μοναδικότητας του καθενός από αυτά, την αμοιβαία συγχώρεση για τα μίση του παρελθόντος, τη συνεννόηση για την κοινή συνύπαρξη στην πορεία του κόσμου.

ii. Κάθε πόλεμος σημαίνει θάνατος, αίμα, θρήνος. Οφείλουμε να επιμένουμε μέχρι τέλους στην αποφυγή κάθε καινούριου πολέμου, κάθε μαζικής σφαγής νέων ανθρώπων και καταστροφής γενεών. Με εξαίρεση περιπτώσεις κατοχής λαών, κύριος υπεύθυνος για έναν πόλεμο που ξεκινάει είναι ο επιτιθέμενος.

Β. ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΩΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΜΑΣ

i. Το έθνος αναπόφευκτα αποτελεί συστατικό στοιχείο της ταυτότητάς μας (παιδικές αναμνήσεις, γλώσσα, ιστορικές αναφορές, κουλτούρα-πολιτισμός). Όλες μας οι πρωταρχικές γνώσεις, εμπειρίες και προβληματισμοί σχετίζονταν με αυτό και ακόμη και σήμερα επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό από τον συγκεκριμένο παράγοντα. Χρειάζεται να μελετήσουμε την επιρροή του έθνους μας στη συγκρότηση της προσωπικότητάς μας, να ενσωματώσουμε όσα στοιχεία του κρίνουμε γόνιμα και να προσπαθήσουμε να αποβάλλουμε τα υπόλοιπα. Η προσωπικότητά μας και ο χαρακτήρας μας δεν διαμορφώνονται σε άδειο χαρτί και είναι αδύνατο να διαγράψουμε τον εαυτό μας, αν θέλουμε να μην είμαστε ένα φύλλο στον άνεμο χωρίς κανένα έδαφος να στηριχθούμε, πρέπει να διατηρήσουμε μερικές από τις αναφορές μας, να μην κόψουμε όλες μας τις ρίζες αλλά να τις φέρουμε στα μέτρα μας. Άλλωστε κάθε έθνος, στο παρόν, ανήκει πρώτ' απ' όλα στα παιδιά του και όχι στους μύθους του παρελθόντος. Πιο συγκεκριμένα για την Ελλάδα, ας δούμε τι θέλουμε να διατηρήσουμε από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, τί να απορρίψουμε και με τί να το αντικαταστήσουμε.

ii. Αν πάνω απ' όλα αγαπάμε τη ζωή και τον άνθρωπο, αυτό πρέπει να αφορά την υπαρκτή σημερινή ζωή και τον υπαρκτό σημερινό άνθρωπο, το συνάνθρωπο, όχι αφηρημένες αντανακλάσεις τους. Αγωνιζόμαστε λοιπόν για τη βελτίωση της ζωής και την ελευθερία των ανθρώπων που αυτή τη στιγμή ζούμε μαζί και δίπλα τους, η οποία θα προετοιμάζει παράλληλα και την ευτυχία των επόμενων γενιών. Η αγάπη μάλιστα προϋποθέτει και συνεπάγεται το σεβασμό, άρα αφενός αποφεύγουμε να προσβάλλουμε ό,τι για τον λαό έχει βαρύνουσα σημασία ακόμη κι αν εμείς δεν το ενστερνιζόμαστε, αφετέρου μελετάμε πώς και γιατί απέκτησε τόσο μεγάλη αποδοχή από ανθρώπους για τους οποίους λέμε ότι νοιαζόμαστε. Αποκλείεται όλοι να παραπλανήθηκαν εκτός κι αν θεωρούμε ότι η κοινωνία  είναι συνολικά αφελής κι εμείς πεφωτισμένοι, άρα να αναβάλλουμε επ' αόριστον την εφαρμογή της αυτοοργάνωσης.

Γ. Η ΧΩΡΑ ΠΟΥ ΚΑΤΟΙΚΟΥΜΕ ΩΣ ΤΟ ΚΥΡΙΟ ΠΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ

i. Η πολιτική ασκείται κυρίως μέσα στα πλαίσια της ίδιας μας της χώρας, ελάχιστα επηρεάζουμε προς το παρόν τις εξελίξεις των άλλων εθνών ακόμη κι όταν επιχειρούμε να τα προσεγγίσουμε. Η συνεννόηση και η σύμπραξη με ανθρώπους και ομάδες άλλων γλωσσών, αναφορών και συλλογικών εμπειριών είναι πολύ δυσκολότερη και πιο αργή. Πόσο άραγε συμβάλλαμε στους αγώνες των λαών, για παράδειγμα, του Λιβάνου, της Αρμενίας και της Ναμίμπια, ή μήπως απλώς οριακά γνωρίζουμε την ύπαρξή τους;

ii. Αν η μοίρα καθενός-καθεμιάς επηρεάζεται σημαντικά από το μέλλον ολόκληρου του πλανήτη, τότε ακόμη περισσότερο και πολύ πιο έντονα καθορίζεται από το μέλλον της ίδιας του της χώρας. Μία εθνική καταστροφή είναι την ίδια στιγμή καταστροφή για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά που ζει και έχει τη βάση του στη χώρα, ανεξαρτήτως καταγωγής.

iii. Ένας πόλεμος ή μία κατοχή αλλάζει δραματικά τις ζωές όλων, μάς επιβάλλει με τον πιο εξουσιαστικό και βίαιο τρόπο νέα ήθη/νόμους/συμπεριφορές/πολιτισμό και μάς κάνει υποτελείς ή πρόσφυγες, αφήνοντας εφιαλτικά βιώματα δικά μας και αγαπημένων μας. Δεν είναι ένα απλό "πολιτικό" γεγονός και το μέγεθος της καταστροφής που φέρνει μάς εξαναγκάζει να μην θεωρούμε τον πόλεμο ως μία αμελητέα πιθανότητα με την οποία δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε. Αντίθετα, καθορίζει ανεπανόρθωτα την εξέλιξη της ζωής μας αλλά και συνολικά της γενιάς μας και είναι επιτακτική η αποτροπή του.

Δ. ΕΘΝΟΣ, ΣΥΝΟΡΑ, ΧΑΜΕΝΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ

i. Κάθε έθνος μπορεί να μεριμνά για την ελεύθερη και ανεξάρτητη ύπαρξη και έκφρασή του, χωρίς να καταπιέζει άλλα έθνη ή ανθρώπους.

ii. Κάθε έθνος έχει αυτονόητο δικαίωμα να αμυνθεί στον επίδοξο κατακτητή και να αντισταθεί στην εξουσία που σκοπεύει να του επιβάλλει.

iii. Δεν θέλουμε αλλαγές συνόρων, άλλωστε με βάση την ελευθεριακή θεωρία σκοπεύουμε στη σταδιακή κατάργηση των κρατών άρα και των συνόρων (όχι όμως και των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων κάτε τόπου). Υπεύθυνο για κάθε νέα σφαγή είναι το κράτος που επιδιώκει να μεγαλώσει τα σύνορά του. Όχι άλλο αίμα!

iv. Οι χαμένες πατρίδες διαφόρων λαών να αποκατασταθούν μέσω της συναδέλφωσης των εθνών και της δυνατότητας καθενός να επισκέπτεται και να κατοικεί ελεύθερα όπου επιθυμεί ανά τον κόσμο, με σεβασμό στους κανόνες και τον τρόπο ζωής της αντίστοιχης κοινωνίας-κοινότητας. Η εκδίκηση φέρνει μόνο περισσότερο αίμα και περισσότερο πένθος, οδηγώντας σε ατέρμονους κύκλους βίας που δεν αφήνουν τις κοινωνίες και τα άτομα να αναπτυχθούν ελεύθερα.

v. Αγκαλιάζουμε την ανάμειξη των πολιτισμών και τη συνύπαρξη των εθνικοτήτων, στο βαθμό που υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός, συμφωνία με τον πολιτισμό και τα ήθη της εκάστοτε περιοχής και δυνατότητα ποιοτικής διαβίωσης για όλους και όλες.

E. ΤΙ ΚΑΝΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ

i. Εφόσον ποτέ δε θελήσαμε να γίνουμε κυβέρνηση ή κράτος, η επιρροή και η δράση μας (όπως σε κάθε ζήτημα, έτσι και στο εθνικό) θα πρέπει να αναπαράγονται "από τα κάτω" και μέσα στην ίδια την κοινωνία, με τις όποιες δυνάμεις που διαθέτουμε.

ii. Σταθερά πρέπει να πραγματοποιούμε εκτενή μελέτη-ανάλυση των διεθνών σχέσεων και των γεωπολιτικών συνθηκών, διαμορφώνοντας συγκροτημένη αντίληψη για τη θέσης της Ελλάδας εντός τους.

iii. Ανυποχώρητη αντίσταση σε κάθε μορφή εθνικισμού, ρατσισμού και φασισμού. Δεν επιτρέπεται να αφήνουμε το δηλητήριό τους να μολύνει την κοινωνία και να καταστρέφει ζωές.

iv. Σιγά-σιγά να επιχειρήσουμε να υποδεχθούμε μετανάστες και μετανάστριες στις δομές και στους χώρους μας (μαθήματα ελληνικών, εκδηλώσεις-συνελεύσεις με παρουσία διερμηνέων, μεταξύ μας τριβή με την κουλτούρα και τις αξίες κάθε τόπου, ενεργή συμμετοχή σε όλες τις διαδικασίες μας). Να γίνουν ισότιμα μέλη των κύκλων μας και όχι απλώς "αποδέκτες βοήθειας".

v. Στεκόμαστε ενάντια σε όλες τις επιθετικές πολεμικές κινήσεις, ιδιαίτερα σε όσες μας αφορούν πιο άμεσα. Είτε δηλαδή στην επίθεση του ελληνικού κράτους προς άλλα, είτε άλλων κρατών απέναντι στο ελληνικό. Στην πρώτη περίπτωση οφείλουμε να κάνουμε σαμποτάζ με κάθε τρόπο στην επίθεση και να στηρίξουμε έμπρακτα τον πληττόμενο λαό, ενώ στη δεύτερη αντιστεκόμαστε με όλα τα μέσα στον εισβολέα και υπερασπιζόμαστε την ελευθερία, τον τόπο και το λαό μας.

vi. Επιδιώκουμε να αποκτήσουμε επαφή και συντροφικές σχέσεις με ομάδες άλλων χωρών, ιδιαίτερα των γειτονικών, με σκοπό να συμβάλλουμε από κοινού στην ανταλλαγή σκεπτικών και πολιτισμικών αναφορών, στον περιορισμό της πιθανότητας ενός νέου πολέμου και στην αρμονική συμπόρευση των λαών.

αναρχική ιστορία

Σαν πολιτικό ρεύμα στο πέρασμα της Ιστορίας, ο Αναρχισμός έχει να επιδείξει ένα αξιόλογο έργο, αδυνατώντας ωστόσο να πρωταγωνιστήσει για μεγάλη διάρκεια. Ενώ οι επιρροές του ήταν πολύ έντονες, μεταξύ άλλων, σε αγροτικά κινήματα στην Λατινική Αμερική, στην επανάσταση στην Ισπανία το 1936 και στην Ουκρανία με το Μαχνοβίτικο κίνημα, δεν κατάφερε ούτε να επικρατήσει οριστικά σε κάποια από αυτές τις περιπτώσεις, ούτε καν να μακροημερεύσει. Γνώρισε την ήττα από τους εκάστοτε εχθρούς του και πνίγηκε στο αίμα.

Από την άλλη μεριά, αν οι αναρχικοί μπορούν να υπερηφανευτούν για ένα πράγμα, είναι ότι παρέμειναν ιδιαίτερα συνεπείς στις ιδέες και στις διακυρήξεις τους. Είναι ίσως, διαχρονικά, το μόνο αρκετά μαζικό κίνημα το οποίο δεν εξαπάτησε τον λαό. Δεν έδωσε ψευδείς υποσχέσεις, δεν απαρνήθηκε τις αξίες του για να κυριαρχήσει, δεν επιβλήθηκε ποτέ πάνω στις μάζες. Όποτε και για όσο άνθισε, αυτό συνέβει μέσα από τις ίδιες τις δημιουγικές δυνάμεις της κοινωνίας, μέσα από τα πιο μαχητικά και υγιή τμήματα της εργατικής τάξης και των υπόλοιπων φτωχών στρωμάτων. Εντέλει μπορεί ο Αναρχισμός να βυθίστηκε στις ανεπάρκειές του, τού πιστώνεται όμως ότι έμεινε αμετανόητα ειλικρινής.

Άλλωστε, η αναρχική επιρροή στην Ιστορία δεν περιορίζεται μόνο στις τελικά ηττημένες επαναστατικές εφόδους του παρελθόντος. Αντίθετα, διαχέεται μες στο κοινωνικό σώμα από την γέννησή της μέχρι σήμερα, ίσως και από την πρώτη φορά που κάποιος άνθρωπος αποφάσισε να πολεμήσει την εξουσία. Για να είμαστε όμως πιο συγκεκριμένοι, ας σταθούμε μόνο στην διάχυση των επιμέρους ιδεών που συγκροτούν τον Αναρχισμό ως πολιτικό ρεύμα και ας αφήσουμε προσωρινά την προαιώνια ιερή μάχη της Ελευθερίας ενάντια στην Εξουσία.

Βλέπουμε λοιπόν, για παράδειγμα, την αυτοοργάνωση να αγκαλιάζεται από αρκετά ευρεία κοινωνικά κομμάτια και να συγκροτούνται διάφορες πρωτοβουλίες στην βάση της αδιαμεσολάβητης και μη-θεσμικής οργάνωσης, χωρίς να έχουν επισήμως αναρχικό υπόβαθρο και πολλές φορές χωρίς καν να το αντιλαμβάνονται ως τέτοιο. Από συσίτια γειτονιάς μέχρι αθλητικές ομάδες και από συνελεύσεις χωριών μέχρι πολιτιστικά στέκια, υφαίνεται ένα διάχυτο πέπλο που στην πράξη λειτουργεί κατ' ουσίαν με αναρχικούς όρους, χωρίς ποτέ αυτό να του έχει “επιβληθεί” από κάποια κεντρική αναρχική πολιτική οργάνωση και χωρίς καν να καταγράφεται στην “επίσημη” αναρχική ιστορία. Αντίστοιχα και με τις κολλεκτίβες εργασίας, όπου αρκετοί άνθρωποι πλέον επιλέγουν να σταματήσουν να δουλεύουν με κάποιο αφεντικό πάνω απ' το κεφάλι τους και στηρίζονται απόλυτα στις δικές τους δυνάμεις, ισότιμα και συνεργατικά, καλύπτωντας παράλληλα διάφορες κοινωνικές ανάγκες. Το ίδιο και με την προσπάθεια διαρκούς εσωτερικής βελτίωσης των ανθρώπων, την οποία περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο πολιτικό ρεύμα προωθεί η Αναρχία, με σκοπό την σταδιακή αποβολή των εξουσιαστικών μας χαρακτηριστικών, την ένωση με τον συνάνθρωπο, την ολοκλήρωσή της προσωπικότητάς μας, την καλλιέργεια των διάφορων ικανοτήτων μας.

Ο Αναρχισμός λοιπόν, παρ' όλες τις μεγάλες ήττες του, έχει μια πλούσια και πολύ αξιόλογη ιστορία ως πολιτικό επαναστατικό ρεύμα, αλλά η επιρροή του ούτε αρχίζει ούτε τελειώνει σε αυτό. Έχει καταφέρει να δυεισδήσει μέσα σε σημαντικά τμήματα του πληθυσμού λαμβάνοντας καθοριστικό ρόλο στις επιλογές τους, μεταβάλλοντας την κοινωνία με τρόπο υπόγειο και διάχυτο, αόρατο για την επίσημη ιστοριογραφία αλλά ουσιαστικό για τους ανθρώπους που αγγίζει.

η αμείλικτη μοχθηρότητα των Κυρίαρχων

«Ο Θεός και ο διάβολος μάχονται και το πεδίο μάχης είναι η καρδιά του ανθρώπου.»
(Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι)

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε συνεχώς το ποιούς έχουμε απέναντί μας. Ποιός είναι δηλαδή ο εχθρός μας και πόσο μοχθηρός είναι. Αρκεί μία οποιαδήποτε από τις υποθέσεις που έχουν γίνει ευρέως γνωστές τα τελευταία χρόνια, για να επιβεβαιώσει αυτή την διαπίστωση. Από τις ανεμογεννήτριες που χτίζονται στα σημεία που έκαψαν οι καταστροφικές πυρκαγιές των καλοκαιριών ως την συγκάλυψη του εγλήματος στα Τέμπη, από την υπόθεση τράφικινγκ της 12χρονης στον Κολωνό ως την αντίστοιχη της 19χρονης στην Ηλιούπολη, από την εκμετάλλευση του covid-19 ως την κάλυψη του Λιγνάδη. Σε όλα τα παραπάνω εμπλέκονται φημισμένα πολιτικά στελέχη, υψηλόβαθμοι δικαστικοί και μπάτσοι, συνήθως και διάσημοι μεγαλοδημοσιογράφοι.

Να υπενθυμίσουμε πως δεν διστάζουν να στείλουν άτομα να επιτεθούν σε 12χρονο παιδί απειλώντας το να μην κάνει αποκαλύψεις, δεν διστάζουν να ρίξουν τσιμέντο επάνω σε πτώματα φοιτητών για να εξαφανίσουν στοιχεία, να κάψουν ολόκληρα χωριά επειδή έπρεπε να προχωρήσει η ανάπτυξη της πράσινης ενέργειας, να αφήσουν άπλετο χρόνο για να καλύψει στοιχεία που τον ενοχοποιούσαν ένας άνθρωπος που κακοποιούσε με σαδιστικό τρόπο μέχρι και ανήλικα παιδιά, να αφήνουν εκατοντάδες ασθενείς να πεθαίνουν εκτός ΜΕΘ επειδή “δεν υπήρχαν λεφτά”, την ίδια στιγμή που, για παράδειγμα, η πεζοδρόμηση ενός στενού ή η ανάπλαση μία παιδικής χαράς συνήθως κοστίζει -υποτίθεται- πολλές εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια ευρώ, τα οποία όλοι γνωρίζουμε ότι πηγαίνουν στις τσέπες τους.

Η συνειδητοποίηση της μοχθηρότητας των ανθρώπων που εξουσιάζουν τον κόσμο είναι σίγουρα επίπονη, είναι όμως και αναγκαία. Δεν γίνεται να ζούμε με αυταπάτες. Πρέπει να αποδεχθούμε και να αντιληφθούμε σε βάθος ότι όσοι αποτελούν αυτό που λέμε Κυριαρχία, δεν είναι απλά και μόνο μερικοί πονηροί άνθρωποι που θέλουν να χτίσουν μεγάλες περιουσίες. Πέρα από αυτό, είναι ατόφια κακοί. Δεν έχουν απολύτως κανέναν ηθικό φραγμό, δεν έχουν συνείδηση για να λογοδοτήσουν, είναι αμείλικτα, χωρίς όριο, μοχθηροί. Ας το αποδεχθούμε και ας προχωρήσουμε με αυτό το δεδομένο. Η μάχη μας δεν είναι μόνο μία σύγκρουση ανάμεσα στο κράτος και την ελευθερία ή ανάμεσα στην ιδιοκτησία και την εργασία, είναι και μία σύγκρουση ανάμεσα στο κακό και το καλό.

πολιτική νηφαλιότητα

Η ενασχόληση των ανθρώπων με την πολιτική, αν και οφείλει να είναι επιδίωξη όλων των δημοκρατικών δυνάμεων, δεν αποτελεί κάποιου είδους καθήκον. Πρέπει να είναι μία συνειδητή επιλογή από εκείνους που αποφασίζουν με ανιδιοτέλεια να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο. Στο παρόν κείμενο δεν θα ασχοληθούμε καθόλου με τους επαγγελματίες πολιτικούς, των οποίων άλλωστε η ανιδιοτέλεια αμφισβητείται ιδιαιτέρως, αλλά με όσους καθημερινούς ανθρώπους επιλέγουν να αφιερώνουν χρόνο και ενέργεια σε μια σταθερή εμπλοκή τους με την πολιτική, με όρους συμμετοχής και όχι μόνο παρακολούθησης.

Καθένας μας είναι ελεύθερος να θέσει προτεραιότητες στην ζωή του. Πέρα από την εργασία που είμαστε αναγκασμένοι να έχουμε για να βγάζουμε τα προς το ζην, ο υπόλοιπος χρόνος μας μπορεί να διαμοιράζεται σε διάφορες δραστηριότητες. Άλλοι επιζητούν τις γνωριμίες και την κοινωνικοποίηση, άλλοι τις νέες εμπειρίες, άλλοι την χαλάρωση, ίσως άλλοι τις γνώσεις, την περιπέτεια ή την αδρεναλίνη. Ωστόσο, η ενασχόληση με την πολιτική, όταν δεν είναι συγκυριακή αλλά γίνεται με συνείδηση και συνέπεια, οφείλει να αποτελεί πάνω απ' όλα ανιδιοτελή προσφορά προς τον πλησίον, στα όρια της αυτοθυσίας. Για όλες τις υπόλοιπες ανάγκες μας, μπορούμε να βρούμε άλλους τρόπους για να καλυφθούν.

Η πολιτική πρέπει να εξασκείται με νηφαλιότητα. Είναι ιδιαίτερα σημαντική υπόθεση για να γίνεται χωρίς σχέδιο, παρορμητικά. Κάθε συγκυρία πρέπει να έχει μελετηθεί εις βάθος, κάθε περίπτωση να εξετάζεται αναλυτικά. Ένα λάθος μπορεί να φέρει ανυπολόγιστες συνέπειες, ενώ αρκεί μια φορά να παρασυρθούμε απ' τους συναισθηματισμούς αγνοώντας πλήρως την λογική για να αποβεί καταστροφική. Μάλιστα, το χειρότερο είναι πως οι πιθανές αρνητικές επιπτώσεις των πολιτικών μας ενεργειών δεν επηρεάζουν μονάχα εμάς τους ίδιους μα και ανθρώπους γύρω μας, ορισμένες φορές μέχρι και ευρύτατα κοινωνικά κομμάτια.

Αντίθετα, αν επιτύχουμε να διατηρούμε ψυχραιμία στις κινήσεις μας, τα αποτελέσματα θα είναι πολύ πιο εγγυημένα. Αν εμβαθύνουμε σε κάθε περίσταση, συνδυάζοντας την διαρκή σφαιρική μελέτη με την νηφάλια αντιμετώπιση της εκάστοτε συγκυρίας, τα λάθη θα περιοριστούν πάρα πολύ. Ακόμη, δεν θα χανόμαστε μες στον χυλό της εποχής, αλλά θα διατηρούμε το στίγμα μας διακριτό. Η νηφαλιότητα δεν σημαίνει αδράνεια και αργοπορία αλλά, ίσα-ίσα, συνήθως μια συνεχής πορεία από σίγουρες επιλογές είναι ταχύτερη από έναν συνδυασμό αλμάτων, πισωγυρισμάτων και αποπροσανατολισμών.

Το ζήτημα της ενεργούς πολιτικής ενασχόλησης είναι πολύ μεγάλο για να καταλήγει στην επιπολαιότηα ή στην παρόρμηση. Όπως επίσης, ακόμη μεγαλύτερη είναι η κοινωνική αδικία γύρω μας, η εξουσία που πνίγει χιλιάδες ανθρώπους και ο πόνος του λαού που πασχίζει να απαλυνθεί. Η εμπλοκή με την πολιτική δεν είναι καθήκον- όμως είναι υποχρέωσή μας, αν και εφόσον την επιλέξουμε, να γίνεται πάντοτε με ειλικρίνεια και νηφαλιότητα. Τα προβλήματα γύρω μας είναι πολλά, μα η ανθρωπότητα έχει καταφέρει να προχωρήσει μέσα στα χρόνια σε πολύ πιο δύσβατα μονοπάτια. Κι αν στην εποχή μας ορισμένοι απ' τους κινδύνους που μας απειλούν μοιάζουν υπαρξιακοί, ας αρχίσουμε από τώρα να προετοιμαζόμαστε ενδελεχώς και, με πίστη στις δυνάμεις της κοινωνίας, θα αποτελέσουν και αυτοί παρελθόν.